Спявайце Госпаду новую песню
Гэтая кніга з’яўляецца ўнікальным выданнем Псалтыра на сучаснай беларускай мове ў перакладзе айца Аляксандра Надсана, — па сутнасці, ушанаваннем святара, беларуса, чалавека, які звязаў свой лёс і жыццё з Богам і служэннем таму, з чаго выйшаў і чаму належаў без рэшты, — беларусам і Беларусі.
Нарадзіўся Аляксандр Надсан 8 жніўня 1926 года ў мястэчку Гародзей (сёння — Гарадзея) у сям’і настаўнікаў. Будучы святар і перакладчык паспяхова скончыў Баранавіцкую гімназію, а ў часы нямецкай акупацыі — Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Мабілізаваны спачатку ў Беларускую Краёвую Абарону, а пасля ў Польскі корпус генерала Андэрса, Алесь Надсан урэшце трапіў у Брытанію, дзе самастойна авалодаў англійскай мовай. Паступіў у Лонданскі ўніверсітэт на аддзяленне матэматыкі.
У 1946 годзе стаў адным са стваральнікаў, а пазней і кіраўніком Згуртавання беларусаў Вялікай Брытаніі, — сёння найстарэйшай з беларускіх арганізацыяў у замежжы. Удзельнічаў у працы Беларускага акадэмічнага каталіцкага аб’яднання “Рунь”, якое гуртавала інтэлектуальную беларускую моладзь у Заходняй Еўропе і ЗША.
У 1947 годзе ў Лондане была заснаваная Беларуская каталіцкая місія бізантыйскаславянскага абраду. Будучы біскуп Чэслаў Сіповіч, які стаяў ля яе вытокаў, значна паўплываў на далейшы жыццёвы шлях Аляксандра Надсана. З дапамогай айца Чэслава адкрыўшы ў сабе святарскае пакліканне, восенню 1953 года ён накіроўваецца ў Рым, дзе праводзіць шэсць гадоў у Папскай Грэцкай калегіі. 23 лістапада 1958 года ён атрымаў святарскія пасвячэнні і вярнуўся ў Лонданскую місію, каб несці святарскае служэнне і працаваць у Школе святога Кірылы Тураўскага — навучальным асяродку для беларускіх дзяцей замежжа. Святарскае служэнне айца Аляксандра таксама спалучалася са справай развіцця беларускай культуры ў замежжы.
У 1971 годзе ў Лондане была запачаткаваная Беларуская бібліятэка імя Францішка Скарыны. Бібліятэчная калекцыя спачатку складалася з прыватных кнігазбораў трох святароў — уладыкі Чэслава Сіповіча, а. Льва Гарошкі і а. Аляксандра Надсана. Цягам гадоў фонды бібліятэкі папаўняліся, найперш руплівасцю айца Надсана. Ён выкарыстоўваў кожную магчымасць, каб здабыць рэдкія выданні, рукапісы, ездзіў на кніжныя аўкцыёны, у букіністычныя крамы па ўсёй Еўропе, збіраў кнігі сярод беларусаў дыяспары.
Пасля смерці біскупа Сіповіча ў 1981 годзе а. Аляксандр стаў рэктарам Беларускай Каталіцкай місіі бізантыйска-славянскага абраду ў Лондане, а ў 1986 годзе яго прызначылі Апостальскім візітатарам для беларусаўкаталікоў замежжа.
Айцец Аляксандр часта прыязджаў у Беларусь у 1990-я гады — актыўна дапамагаў хворым дзецям, пацярпелым ад Чарнобыльскай аварыі. Камітэт дапамогі ахвярам радыяцыі, створаны і ўзначалены ім у Вялікай Брытаніі, распачаў дастаўку лекаў у найбольш пацярпелыя раёны, ладзіў летнія адпачынкі для дзяцей у Англіі, Уэльсе і Ірландыі.
11 сакавіка 1990 года ў Беларусі ён адслужыў святую Літургію за беларускі народ — першую каталіцкую службу ўсходняга абраду ў Мінску ад часу скасавання Уніі ў 1839 годзе. Сотні людзей прыйшлі на ягоную багаслужбу, адчуўшы тады, што гэта — іх Царква. Царква з беларускай мовай Літургіі, Царква, дзе душы адгукаюцца на мудрыя і светлыя словы святара. З восені 2014 года а. Надсан цяжка хварэў. Памёр 15 красавіка 2015 года ў Лондане.
На працягу жыцця а. Аляксандр Надсан рабіў велізарную працу па перакладзе літургічных тэкстаў бізантыйскай традыцыі. Плён яго працы за дваццаць гадоў — поўны збор багаслужбаў. Цяпер гэтая праца даступная беларускім вернікам.
Айцец Надсан не абмяжоўваўся перакладамі: развіваючы беларускую літургічную традыцыю, ён уводзіў ва ўжытак малітвы і акафісты Скарыны, сам складаў тэксты службаў (аб памнажэнні любові, да святой Еўфрасінні Полацкай, да святога Кірылы Тураўскага і іншыя). Да апошняга года свайго доўгага жыцця ён не перарываў працы над Кнігай псалмоў.
Да перакладу гэтай кнігі ў ХХ стагоддзі звярталіся не раз. Псалтыр, працу над якім завяршыла перад смерцю ў 1926 годзе віленская перакладчыца Розенберг, быў уключаны ў выданне 1931 года Новага Запавету ў перакладзе Лукаша Дзекуця-Малея і Антона Луцкевіча (перавыдадзены ў 1985 і 1991 гадах).
Таксама Псалтыр уключаны ў выданне Бібліі ў перакладзе Яна Станкевіча і Майсея Гітліна ў 1973 годзе, Бібліі ў перакладзе Васіля Сёмухі, выдадзенай у 2002 годзе, а таксама ў Кнігі Святога Пісання Старога і Новага Запаветаў Біблійнага таварыства ў Беларусі на падставе тэкстаў, перакладзеных а. Уладзіславам Чарняўскім, што ўбачылі свет у 2012 годзе.
Паасобныя псалмы знайшлі сваё месца ў трох тамах Літургіі гадзінаў, выдадзеных Каталіцкай Царквой у Беларусі ў 2012−2016 гадах, працягваецца праца над чацвертым томам.
Аддаючы належнае перакладам, узгаданым вышэй, мы мусім адзначыць, што Псалтыр айца Надсана займае сярод іх асобнае месца, бо з’яўляецца перакладам не з масарэцкай (гебрайскай) Бібліі, а з грэцкай Септуагінты.
Тэксты Септуагінты ў перакладзе на царкоўнаславянскую мову, зробленым братамі святымі Кірылам і Мятодам, былі вядомыя нашым продкам. Перапісваліся, дапаўняліся адметнасцямі жывой мовы, друкаваліся і перадрукоўваліся на нашых землях.
Септуагінта (традыцыйна пазначаецца рымскай лічбай LXX), ці інакш Пераклад сямідзесяці, паўстала ў ІІІ — ІІ стагоддзях да Р. Х. у Александрыі і з’яўляецца найстаражытнейшым вядомым перакладам Старога Запавету на грэцкую мову.
Грэцкае паданне, якое абапіраецца на псеўдаэпіграфічнае “Пасланне Арыстэя да Філакрата”, распавядае, што цар Пталемей II Філадэльф (285−246 гадоў да Р. Х.) пажадаў здабыць Біблію гебраяў у перакладзе на грэцкую мову для сваёй знакамітай бібліятэкі ў Александрыі. Ён звярнуўся да гебрайскага першасвятара Элеазара. У адказ першасвятар даслаў цару семдзесят двух вучоных рабінаў, якія, кожны самастойна працуючы ў асобнай келлі, павінныя былі перакласці Пяцікніжжа, найважнейшую частку гебрайскага Пісання.
Паводле самага позняга падання, змешчанага ў Талмудзе, яны скончылі пераклады ў адзін і той жа час і ўсе выніковыя тэксты гучалі абсалютна аднолькава, пасля чаго пераклад і атрымаў сваю назву — Септуагінта, ці Пераклад сямідзесяці.
Навукоўцы лічаць, што аповед Арыстэя пра пераклад Пяцікніжжа, выкананы на замову грэцкага цара ў Александрыі на пачатку III стагоддзя да Р. Х., не прыдумка, бо факты пацвярджаюцца і іншымі крыніцамі. Аднак мяркуецца, што ініцыятыва перакладу зыходзіла ад грэцкамоўнай александрыйскай гебрайскай грамады, якая мела патрэбу ва ўласнай версіі Пяцікніжжа, каб выкарыстоўваць тэксты Святога Пісання для набажэнстваў і вывучэння. У апошнія стагоддзі перад пачаткам новай эры ў Егіпце, асабліва ў Александрыі, заснаванай Аляксандрам Вялікім у 332 годзе да Р. Х., жыла вялікая колькасць гебраяў. Яны размаўлялі на грэцкай мове, бо старажытнагебрайскай мовай значная іх частка ўжо не валодала.
Арыстэй нічога не паведамляе пра пераклад іншых кніг Старога Запавету. Верагодна, гэтыя пераклады былі выкананыя ў пазнейшы час і завершаныя да 130 года да Р. Х.
Назва “Септуагінта” пасля была перанесеная на ўвесь корпус старазапаветных грэцкіх тэкстаў, як перакладзеных са старажытнагебрайскай мовы, так і паўсталых на грэцкай мове.
Александрыйскі канон Старога Запавету быў створаны перакладчыкамі Септуагінты і стаўся асновай хрысціянскага канону Старога Запавету адносна тэксту, складу і рубрыкацыі кніг. Александрыйскі канон прыкметна адрозніваецца ад гебрайскага Танаха як складам кніг, так і іх размяшчэннем і асобнымі тэкстамі. Трэба мець на ўвазе, што тэкстуальна Александрыйскі канон заснаваны на іншай, не протамасарэцкай, версіі арыгінальнага тэксту. Варта ўзяць пад увагу таксама і тое, што некаторыя дадаткі ў складзе кніг і тэкстаў могуць мець позняе хрысціянскае паходжанне.
Пасля разбурэння другога храма Александрыйскі канон не быў прыняты юдаізмам і захаваўся толькі ў спісах хрысціянскага паходжання. Структурна Александрыйскі канон адыходзіць ад паслядоўнасці кніг Танаха — па-іншаму выглядае жанравае размеркаванне другой і трэцяй частак гебрайскага канону (Прароцкіх кніг і Пісанняў). Гэта 39 кніг, якія падзяляюцца наступным чынам: заканадаўчыя, гістарычныя, паэтычныя і прароцкія. Акрамя таго, да канону дададзеныя дзевяць кніг; яшчэ тры кнігі тэкстуальна дапоўненыя. Гэтыя кнігі лічацца некананічнымі ці другакананічнымі.
Другая Кніга Летапісу ўключыла дадатковую малітву Манасіі (36: 24 і наступныя). У Кнізе Эстэр (перад першай часткай) дададзены Пралог, загад пра знішчэнне гебраяў Артаксерксам (паміж 13 і 14-м вершамі 3-га раздзела кнігі), малітва Мардахея і Эстэр (напрыканцы 4-га раздзела кнігі) і распараджэнне Артаксеркса, якое адмяняе папярэдні загад (паміж 12 і 13-м вершамі 8-га раздзела). У Кнізе прарока Даніэля дададзеная песня трох юнакоў (паміж 23 і 24-м вершамі 3-га раздзела) і два дадатковыя раздзелы — 13 і 14-ы. Дададзеныя цалкам Кніга Тобія і Кніга Юдыт, Кніга Мудрасці Саламона і Кніга Мудрасці Сіраха, Кніга прарока Баруха і Пасланне Ераміі, а таксама дзве Кнігі Эздры. У некаторыя спісы Септуагінты ўключаны цалкам Першая і Другая Кнігі Макабеяў.
Успрыманне Септуагінты сучаснікамі было неадназначным. Для адных юдэйскіх супольнасцяў гэты пераклад набыў такое ж сакральнае значэнне, як і старажытнагебрайскі арыгінал (псеўда-Арыстэй, Філон Александрыйскі), у той час як іншыя прынцыпова адпрэчваюць любыя пераклады святых тэкстаў (рабіністычная традыцыя).
Разам з Новым Запаветам Септуагінта адыграла значную ролю ў гісторыі хрысціянскай Царквы, стаўшыся, па сутнасці, канонам Святога Пісання на грэцкай мове, з якога пасля былі зробленыя пераклады на іншыя мовы, у тым ліку першы пераклад на царкоўнаславянскую. Сёння, нароўні з гебрайскім масарэцкім варыянтам, Септуагінта з’яўляецца адным з двух найстаражытнейшых помнікаў біблійнага тэксту. Менавіта гэтым перакладам карыстаюцца аўтары Новага Запавету і мноства пісьменнікаў патрыстычнай эпохі. Напрыклад, у Радаводзе Ісуса ў Евангеллі ад Лукі згадваецца Каінан, сын Арфаксада, успаміну пра якога няма ў гебрайскім тэксце, але ёсць у Септуагінце. Септуагінта — аснова для старой лацінскай, славянскай, сірыйскай, старой армянскай, грузінскай і старой копцкай версій хрысціянскага Старога Запавету.
Праваслаўная Царква ўважае Септуагінту за кананічную аснову для Старога Запавету. Яна мае такое самае значэнне, якое лацінскі пераклад святога Гераніма — Вульгата — да сярэдзіны мінулага стагоддзя меў у РымаКаталіцкай Царкве. Як вынік, існуе значная колькасць спісаў Септуагінты: больш за 30 рукапісаў IV — IX стагоддзяў і 350 рукапісаў IX — XV стагоддзяў, выяўленыя ўрыўкі Септуагінты на папірусе (прыблізна II — IX стагоддзі).
Новы пераклад Кнігі псалмоў з грэцкага тэксту Септуагінты, здзейснены а. Аляксандрам Надсанам, адгортвае новую старонку ў айчыннай біблістыцы, спрычыняецца да ўзбагачэння агульнанацыянальнай хрысціянскай спадчыны.
Псалтыр (ад грэцкага ψαλτήριον — струнны інструмент на ўзор гусляў ці арфы, φάλλω — спяваю) — адна з кніг Старога За 14 павету, якая ўяўляе з сябе зборнік з 150 псалмоў (151 псалом вядомы толькі па-грэцку) — паэтычных твораў, прызначаных для выканання з музычным акампанементам. Указанне на гэта захоўваецца ў назвах саміх псалмоў.
Большасць з псалмоў традыцыя прыпісвае цару Давіду (каля 1000 гадоў да Р. Х.). У гебрайскім тэксце 73 псалмы, а ў грэцкім 84 носяць яго імя. Псалтыр у перакладзе з Септуагінты карыстаўся вялікім аўтарытэтам у грэцкамоўных юдэяў, займаючы важнае месца сярод кніг грэцкага Старога Запавету, які пасля фактычна стаў асноўнай версіяй Святога Пісання, прынятай у Царкве: у лацінскай прыблізна да Х стагоддзя, а ва ўсходняй — да сёння.
Змест псалмоў вельмі разнастайны. Псалмаспеўцаў натхнялі і гістарычныя падзеі, і асабістыя зменлівасці, што накіроўвалі чалавека да Адзінай Крыніцы спадзеваў, і туга душы па Богу, прасякнутая пакаяннем, падзяка душы невычэрпнай Божай дабрыні, захапленне душы веліччу Творцы, Яго ўсёмагутнасцю і мудрасцю, дасканаласцю Яго стварэння. Ціхія ўздыхі і трыумфальныя слаўленні ці то гучаць нібы ў самоце, ці то іх падхоплівае розгалас сабранага на малітве народа.
Ёсць псалмы, надпісаныя імем сыноў Карэевых з дынастыі храмавых спевакоў (10 псалмоў), а таксама сучаснікаў Давіда — лявітаў Асафа (12 псалмоў), ягонага брата Емана (псалом 87) і іншага спевака — Ефама (псалом 88). Псалом 89 прыпісаны Майсею, а псалом 126 (паводле некаторых старажытных спісаў) — Саламону. Аўтары астатніх псалмоў невядомыя.
І над усёй гэтай тугой па Богу, над усёй асабістай і жыццёвай журбою і духоўнай радасцю пануе адна запаветная існасць, адно нецярплівае чаканне — будучага Месіі, думка пра Якога напаўняе дух псалмаспеўцы прароцкім маўленнем.
Псалтыр з’яўляецца кнігай паэзіі, спевам душы чалавека да Бога. Хрысціянства, якое прыйшло на нашыя землі, адкрыла для нашага народа гэтую найпрыгажэйшую паэтычную кнігу Бібліі. Ва ўсходняй традыцыі Біблія на царкоўнаславянскай мове ў перакладзе з грэцкай Септуагінты стала крыніцаю ўмацавання ў веры нашых продкаў, повяззю з Творцам праз вобразы і сюжэты паэтычных радкоў.
Першапачаткова Кнігу кніг перапісвалі. Верагодна, да гэтай справы — перапісвання біблійных кніг — далучылася Рагнеда ў Ізяслаўі ў Х стагоддзі і Еўфрасіння Полацкая ў ХІІ стагоддзі. Свае скрыпторыі існавалі ў манастырах, пры біскупскіх пасадах. Сярод старажытных рукапісных Псалтыроў на нашай зямлі найбольш вядомыя былі Мсціслаўскі, перапісчыка Лукі з 1395 года, Віцебскі, Арцемія з 1492 года, Пінскі, Парфёна з 1543 года.
Найважнейшаю падзеяй у гісторыі айчыннай біблістыкі і кнігадрукавання стала выданне Францішкам Скарынам Псалтыра ў 1517 годзе. На парозе 500-годдзя гэтай падзеі прыходзіць да чытача і Псалтыр у перакладзе айца Аляксандра Надсана.
Для хрысціянаў надзея на прышэсце Месіі споўнілася ў прыходзе Ісуса Хрыста. Тэксты Псалтыра ўвесь час цытуюцца ў Новым Запавеце, часцей за ўсё — псалом 109. Новы Запавет і хрысціянскае паданне адносяць да Хрыста псалмы 2, 8, 15, 21, 39, 40, 44, 67, 68, 97 і асобныя вершы іншых.
Хрысціянская Царква ўключыла псалмы без зменаў у сваё богаслужэнне — без змены словаў, але са значным узбагачэннем сэнсу: вучэнне Хрыста, Тайная вячэра, крыжовыя мукі і Уваскрасенне паглыбілі разуменне псалмоў, умацавалі іх прарочыя прасвятленні, выканалі з лішкам усе спадзевы старазапаветнага чалавецтва.
І ў раннехрысціянскім, і ў святаайцоўскім часе Псалтыр служыў выдатным кіраўніцтвам для малітвы і праслаўлення Бога. У першыя стагоддзі хрысціяне спевам псалмоў натхнялі сябе да подзвігаў пабожнасці; псалмы падтрымлівалі іх падчас ганенняў, давалі сілу мужна пераносіць пакуты; псалмы ж служылі ім настаўленнем у адпачынку і сярод розных працаў і заняткаў.
Перакладу сямідзесяці адпавядае большасць цытатаў са Старога Запавету ў Новым Запавеце; гэтым перакладам карысталіся айцы Царквы першых стагоддзяў, якія пісалі па-грэцку.
Паэтычнай кнігай псалмоў адкрываецца трэці раздзел старазапаветнага канону царкоўнай Бібліі. У якасці кнігі рытуальна-культурнага прызначэння Псалтыр ад юдэяў запазычылі прыхільнікі хрысціянства і таксама пачалі ўжываць яго на сваіх малітоўных сходах. Ужо з III ст. Псалтыр пачаў пашырацца ў перакладзе на грэцкую мову.
Кнігу псалмоў для патрэбаў славянскіх хрысціянаў пераклалі ў IX ст. з грэцкай мовы заснавальнікі славянскай пісьменнасці, браты-асветнікі Кірыла і Мятод. 3 часу прыняцця хрысціянства ў 986 — 988 гадах Псалтыр стаў на Русі адной з папулярных кніг Бібліі.
У якасці кнігі, што ўвесь час ужывалася пры богаслужэнні, яна была вядомая і ў пашыраным варыянце, дзе тэкст кананічнага Псалтыра падаваўся ў спалучэнні з тэкстам Часаслоўца і меў характар зборніка малітваў і псалмоў, неабходных для пэўнага часу царкоўнага богаслужэння, у якім падаваліся кароткія тлумачэнні да тых ці іншых псалмоў.
Шырока ўжываўся таксама Тлумачальны Псалтыр — яго каментары да псалмоў, як правіла, належалі такім вядомым аўтарытэтам хрысціянскай царквы, як святыя Ян Залатавусны, Амбражэй, Аўгустын і інш.
У эпоху Сярэднявечча Псалтыр быў адной з галоўных кніг навучання грамаце. Вывучэнне гэтай кнігі лічылася дастатковай падрыхтоўкай да выканання царкоўнай службы, бо той, хто ведаў Псалтыр, успрымаўся грамадствам як асоба адукаваная, здольная чытаць і іншыя кнігі.
Псалтыр у далёкім мінулым не толькі служыў настольнай кнігай кожнага адукаванага чалавека, але і быў часта яго неразлучным спадарожнікам у часы доўгатэрміновых вандровак і падарожжаў. У візантыйскім абрадзе катызмы Псалтыра чытаюцца пры кож ным ранішнім і вя чэрнім богаслужэнні такім чынам, што ўвесь Псалтыр пра чытваецца цягам тыдня, а падчас Вялікага посту — двойчы на тыдзень. Мност ва прамых і прыхаваных цытатаў з псалмоў змяшчаецца ў тэкстах набажэнстваў Ус ход няе Царквы.
Адзначым, што пераклады а. Аляксандра Надсана падаюцца ў правапісе арыгінала, характэрным для беларускай эмігранцкай суполкі.
Хочацца спадзявацца, што гэтае выданне стане не толькі помнікам чалавеку, які цягам жыцця жыў Божым Словам, — айцу Аляксандру Надсану, але і крыніцай малітоўнага досведу і праслаўлення Бога для кожнага, хто з верай і пашанай прыступіць да гэтай Святой Кнігі.
Айцец Сяргей СУРЫНОВІЧ, Друя.